Gereç ve Yöntem: Çalışmaya Ocak-Aralık 2016 tarihleri arasında İnönü Üniversite Hastanesi Endokrinoloji Bilim Dalı’na başvuran ve vücut kitle indeksi (VKİ) en az 40 olan 136 morbid obezite hastası ve kontrol grubunu oluşturmak üzere VKİ 30’un altında olan 69 sağlıklı kişi dâhil edildi. Katılımcılar bir psikiyatri uzmanı tarafından değerlendirildi ve herhangi bir psikiyatrik hastalığı olanlar çalışma dışı bırakıldı. Hasta ve kontrol grubuna sosyo-demografik veri formu, Coopersmith Benlik Saygısı Ölçeği, Beden Algısı Ölçeği ve Yaşam Doyumu Ölçeği uygulandı.

Bulgular: Yapılan istatistiksel analizlerde morbid obezite hastalarında yaşam doyumu ve beden algısı ölçek puanları kontrol grubundan düşüktü. Benlik saygısı ölçek puanlarının ise hastalarda kontrol grubundan yüksek saptanması dikkat çekici idi. Yapılan korelasyon analizinde yaşam doyumu ve beden algısı arasında pozitif korelasyon saptandı.

Sonuç: Çalışmanın bulgularına göre morbid obezite hastalarının kontrol grubuna göre yaşam doyumlarının daha düşük ve beden görünümlerinden memnuniyetsizliklerinin daha fazla olduğu, ancak benlik saygılarının yüksek olduğu görüldü. Ayrıca kişinin beden imajından memnuniyeti arttıkça yaşam doyumu da artmaktaydı. Beğeni kavramı ve güzellik anlayışı ve bunun kişi üzerinde etki derecesi toplumlar arasında farklılık göstermektedir. Benlik saygısının da kişiler arası ilişkilerden etkilendiği düşünülürse farklı toplumlarda yapılan diğer çalışmaların aksine çalışmamızda morbid obez hastalarda benlik saygısının yüksek oluşu toplumsal yapı ve/veya toplumsal kabul ve hasta sayısının değişkenliği ile ilişkili olabilir.

Benlik saygısı ve beden algısı çok yakın ilişkili kavramlardır ve birbirlerinden etkilenirler. En basit tanımı ile beden algısı, kendi bedenimizin zihnimizde bize nasıl göründüğüdür ⁹.

Obezite, benlik saygısı ve beden algısı ilişkisi araştırmacıların ilgisini çekmiş olsa da morbid obezitenin hastaların yaşam doyumunu nasıl etkilediği çok fazla çalışılmamıştır. Yaşam doyumu, bireyin yaşamında yer alan olgulara dayanarak, öznel iyi olma ve yaşam kalitesi hakkında ulaştığı yargıları temsil eder ¹⁰. Yaşam doyumu bireyin kendi belirlediği kriterlere uygun biçimde tüm yaşamını pozitif değerlendirmesi olarak tanımlanmaktadır ¹¹. Öznel iyi olmanın bilişsel bileşenidir yaşamı hakkında değer biçmesini içermektedir ¹². Myers ve Diener’ın ¹³ bir çalışmasında cinsiyetin, ırkın ve gelir durumunun yaşam doyumunu ve mutluluğu yordamada hemen hemen hiçbir etkiye sahip olmadığı, psikolojik değişkenlerin örneğin kişisel eğilimlerin, yakın ilişkilerin ve kültürün yaşam doyumunu açıklamada daha fazla etkiye sahip olduğu gösterilmiştir. Mutluluğu etkileyen psikolojik faktörler arasında benlik saygısının tutarlı ve güçlü bir biçimde yaşam doyumunu yordadığı birçok kültürde yapılan çalışmalarda rapor edilmiştir ^14,15. Bu çalışmada morbid obezite hastalarının yaşam doyumu düzeylerinin ve yaşam doyumunun benlik saygısı ve beden algısı ile ilişkisinin araştırılması planlanmıştır.

15 kişi VKİ’i 40’ın altında hesaplandığı için, 10 kişi çalışmaya katılmayı kabul etmediği için, 2 kişi 18 yaş altı olduğu için, 5 kişi okuryazar olmadığı için ve 40 kişi de yaşam doyumunu ve/veya benlik saygısını etkileyebilecek psikiyatrik ve/veya fiziksel hastalığa sahip olduğu için çalışma dışı bırakıldı. VKİ en az 40 olan ve çalışmaya katılmayı kabul eden 136 morbid obezite hastası ve kontrol grubu olarak VKİ’i 30’un altında olan 69 sağlıklı kişi çalışmaya dâhil edildi. Katılımcılar çalışma hakkında bilgilendirilerek yazılı onamları alındı. Çalışmamız Üniversite Etik Kurulunca değerlendirilerek onaylanmış ve Helsinki Bildirgesi’ne uygun olarak dizayn edilmiştir.

Power analizinde α=0.005, 1-β(güç)=0.80 alındığında morbid obezite hastalarında ölçek puanlarındaki 0.5 birim değişim için istenen güveni ve gücü karşılamak için gereken örnek büyüklüğü her bir gruptan en az 32’şer denek alınması gerektiği hesaplanmıştır.

Veri Toplama Araçları
Araştırmacılar tarafından hazırlanmış olan bir görüşme formuyla katılımcıların yaş, medeni durum, eğitim ve meslek gibi sosyodemografik özellikleri kaydedilmiştir.

Beden Algısı Ölçeği (BAÖ): Türkiyede geçerlilik ve güvenilirliği yapılan ölçek 40 madde içermektedir. Her bir madde için 1’den 5’e kadar değişen puanlar alan ve “Hiç beğenmiyorum”, “Beğenmiyorum”, “Kararsızım”, “Beğeniyorum” ve “Çok beğeniyorum” şeklinde yanıt seçeneği bulunan ölçeğin toplam puanı 40 ile 200 arasında değişmektedir. Ölçeğin kesme puanı 135 olup, 135 altında puana sahip olanlar beden algısı düşük grup olarak tanımlanmıştır. Alınan puanın yüksekliği doyum düzeyinin yüksekliğini göstermektedir ¹⁶.

Coopersmith Benlik Saygısı Ölçeği (BSÖ): Coopersmith Benlik Saygısı Ölçeği “benim gibi” ve “benim gibi değil” şeklinde yanıt seçenekleri bulunan 25 cümleden oluşmaktadır. Toplam puan 0-100 arasında değişmektedir ve alınan puan arttıkça benlik saygısı artmaktadır. Ölçeğin ülkemizde güvenilirlik ve geçerlik çalışması yapılmıştır ¹⁷. Ölçeğin bu çalışma için kesme puanı 65 olup, bu puanın altında değere sahip olanların BS düşük olarak değerlendirilmiştir.

Yaşam Doyumu Ölçeği: Yaşam doyumu ölçeği 5 aynı yönde ifadeden oluşmuştur. Ölçeğin Türkçeye uyarlanmış formunun yüksek güvenirliğe ve yapı geçerliğine sahip olduğu bildirilmiştir. Her maddenin puanı 1–7 arasında değişir. Toplam puan 5–35 arasındadır. Toplam puan azaldıkça yaşam doyumu azalır. Ölçekten alınan 7 puan ve altının düşük, 13 puan ve üstünün yüksek yaşam doyumu, 8-12 arasında kalan puanların ve orta düzeyde bir yaşam doyumu gösterdiği bildirilmektedir ¹⁸.

İstatistiksel Analiz:
Çalışmada elde edilen bulgular değerlendirilirken, istatistiksel analizler için "SPSS (Statistical Package for Social Sciences) for Windows 17.0" paket programı kullanıldı. Denek sayısı 50’nin üzerinde olduğundan dolayı değişkenlerin normal dağılıma uygunluğu Kolmogorov-Smirnov testi kullanılarak incelendi. Sayısal değişkenleri iki grup arasında karşılaştırmak için yaş gibi normal dağılıma uyan değişkenlerde student's t test, cinsiyet, eğitim düzeyi, benlik saygısı, beden algısı ve yaşam doyumu gibi normal dağılıma uymayan değişkenlerde Mann-Whitney U testi kullanıldı. Kategorik değişkenleri karşılaştırmak için ise kikare testi kullanıldı. İki değişken arasında korelasyon olup olmadığı Spearman Korelasyon Testi ile incelendi. İstatistiksel anlamlılık sınırı 0.05 olarak kabul edildi.

Büyütmek İçin Tıklayın

Tablo 1: Hasta-kontrol grubunun sosyodemografik verileri.

Hasta ve kontrol grubu arasında ölçek puanlarının değerlendirildiği analizlerde hasta grubunda yaşam doyumu ve beden algısı ölçek puanlarının kontrol grubundan istatistiksel olarak anlamlı derecede düşük olduğu gözlendi (sırasıyla p =0.002, p =0.000). Ancak benlik saygısı ölçek puanları morbid obez hastalarda istatistiksel anlamlılık oluşturacak şekilde daha yüksekti (p =0.000). Hasta ve kontrol grubunun ölçek puanlarının karşılaştırılması Tablo 2’de gösterilmiştir.

Büyütmek İçin Tıklayın

Tablo 2: Hasta ve kontrol grubunun ölçek puanlarının karşılaştırılması.

Hasta grubunda beden algısı, benlik saygısı, yaşam doyumu ve VKİ arasındaki ilişkiyi incelemek için yapılan korelasyon analizinde yaşam doyumu ve beden algısı arasında pozitif korelasyon olduğu saptandı (p =0.008). Yani beden algısı ölçek puanı arttıkça yaşam doyumu da artıyordu. Diğer ölçek puanları arasında istatistiksel anlamlılık oluşturacak bir korelasyon yoktu. Benzer şekilde ölçek puanları ile VKİ arasında da istatistiksel olarak anlamlı bir ilişki yoktu (p >0.05) (Tablo 3).

Büyütmek İçin Tıklayın

Tablo 3: VKİ ve ölçek puanları arasında korelasyon analizi sonuçları.

Çalışmanın verileri incelendiğinde kontrol grubuna göre morbid obezite hastalarının yaşam doyumlarının daha düşük ve beden görünümlerinden memnuniyetsizliklerinin daha fazla olduğu tespit edilmiştir. Ayrıca yapılan korelasyon analizinde beden algısı ve yaşam doyumu arasında pozitif yönde bir ilişki olduğu tespit edildi. Yani kişinin beden imajından memuniyeti arttıkça yaşam doyumu da artmaktaydı. Obez hastalar normal kilolulara göre bedenleriyle ilgili daha fazla hoşnutsuzluk yaşamaktadır ²¹. Bir çalışmada morbid obez hastalarda morbid olmayanlara göre daha fazla beden algısı bozukluğu saptamıştır ²². Olumsuz beden algıları nedeni ile terapiye giden obez kadınlarla yapılan bir araştırmada, %80’den daha fazlasında olumsuz beden algısının olduğu saptanmıştır ²³. Başka bir çalışmada ise kilo veren obez kişilerin beden algısının bütün yönlerinde önemli iyileşmeler olduğu bulunmuştur ²⁴. Bu çalışmanın sonuçları da literatürdeki pek çok çalışma ile benzerdir. Ancak VKİ’nin beden hoşnutsuzluğuna anlamlı düzeyde etkisi olduğunu gösteren çalışmalardan farklı olarak çalışmamızda VKİ ve beden algısı arasında korelasyon saptanmamıştır ²⁵. Bu durum çalışmalar arasındaki metodolojik farklılıklardan kaynaklanıyor olabileceği gibi çalışmamıza diğer çalışmalardan farklı olarak sadece morbid obez hasta grubunun dahil edilmesinden de kaynaklanıyor olabilir. Obez kadınlarda beden hoşnutsuzluğu şiddetinin gerçek beden ağırlığından çok, algılanan beden ağırlığıyla ilişkili olduğu gösterilmiştir ²⁶. Çalışmalar incelendiğinde obez kişilerde beden algısını olumsuz yönde etkileyen pek çok faktör olduğu görülmektedir. Ancak çalışmamızın bulguları aynı zamanda olumlu beden algısının da yaşam doyumunu olumlu yönde etkilediğini göstermektedir. Cash ^27, önceden hafif şişman olan bireylerin fiziksel görünüşleri hakkındaki tutumlarının, grupta obez olan bireylerle aynı düzeyde olduğunu bulmuştur. Hiçbir zaman hafif şişman olmamış bireylerle karşılaştırıldıklarında fiziksel anlamda kendilerini daha fazla vücut ağırlığına sahip olarak algıladıkları tespit edilerek “beden algısı terapisinin önem taşıdığı belirtilmiştir. Tüm bu sonuçlar birlikte değerlendirildiğinde “beden algısı terapisinin hastalara yaklaşımda önemli olduğu bir kez daha görülmektedir ²⁸.

Çalışmanın diğer önemli bir bulgusu morbid obez hasta grubunda benlik saygısının kontrollere göre beklenenin tersine yüksek olmasıdır. Ayrıca VKİ ile benlik saygısı arasında korelasyon saptanmamıştır. Obezite ile benlik saygısı arasındaki ilişkileri araştıran çalışmaların bazıları benlik saygısı ile obezite arasında ters orantı olduğu ^29, bazıları ise ilişki olmadığı belirlenmiştir ³⁰. Ancak obezite ile benlik değerinin azalması arasında doğrusal bir ilişki olduğunu raporlayan çalışmalar çoğunluktadır. Çalışmamızın sonuçları bu açıdan literatürle ters düşmektedir. Bu konuda daha fazla hasta sayılarının dahil edildiği geniş ölçekli kontrollü randomize çalışmalara ihtiyaç vardır. Çalışmamızda literatürün tersine morbid obez hasta grubunda benlik saygısının yüksek çıkması kültürel farklılıklardan da kaynaklanıyor olabilir. Güzellik kavramı batı ve doğu toplumları arasında bile farklılık göstermektedir ³¹. Bazı toplumlarda zayıflık kavramı beğeni toplarken, obez bireyler daha çok dışlanmaya maruz kalmaktadırlar. Benlik saygısının kişiler arası ilişkilerden etkilendiği düşünülürse ^32, toplumsal olumsuz geri bildirimler bireyde benlik saygısının azalmasına neden olacaktır. Bu nedenle çalışmamızın yapıldığı toplumun kültürel özelliklerinin de çalışmamızın sonuçlarını etkilemiş olabileceği söylenebilir. Ayrıca çalışmamızda alkol bağımlılığı psikiyatrik değerlendirmede dışlanış olsa da hastaların bağımlılık düzeyinde olmayan alkol ve sigara kullanım oranlarına bakılmamış olması çalışmanın kısıtlılıklarındandır. Bir başka kısıtlılık ise hastaların ailesinde psikiyatrik hastalık öyküsünün sorgulanmamış olmasıdır. Bütün bunları değerlendirebilmek için daha ileri çalışmalara ihtiyaç olduğu görülmektedir. Literatüre bakıldığında benlik saygısı ve obezite arasındaki ilişkinin genellikle obez hasta grubunda çalışıldığı görülmektedir. Morbid obez hasta grubunda çok az çalışılmıştır. Bu nedenle çalışmamızın verilerinin morbid obez hasta grubunda benlik saygısı ve VKİ’ni incelemesi açısından önemli olduğunu düşünmekteyiz. Ayrıca çalışmamızda hem hasta hem de kontrol grubunda psikiyatrik bozuklukların dışlanmış olması çalışmanın üstünlüğü olarak değerlendirilebilir. Özellikle depresif bozukluk başta olmak üzere eşlik eden pek çok psikiyatrik bozukluklar benlik saygısında azalmaya yol açabilir.

Sonuç olarak morbid obezite hastalarını değerlendirirken beden algılarının ve benlik saygılarının ele alınması ve tedavi ve/veya terapide bu alanlara da müdahalelerde bulunulması hastaların yaşam doyumları üzerine olumlu etki edebilir. Bu ilişkiyi açıklayacak yeni çalışmalara ihtiyaç duyulmaktadır.

1) Ching LP, Dixon J. Pharmacotherapy for obesity. Aust Fam Physician 2017; 46: 472-7.

2) Caterson ID, Gill TP. Obesity: epidemiology and possible prevention. Best Pract Res Clin Endocrinol Metab 2002; 16: 595-610.

3) Pi-Sunyer FX. Medical hazards of obesity. Ann Intern Med 1993; 119: 655-60.

4) Lim CS, Gowey MA, Silverstein J, Dumont-Driscoll M, Janicke DM. Depressive symptoms, ethnic identity, and health-related quality of life in obese youth. J Pediatr Psychol 2015; 41: 441-52.

5) Deveci A, Demet MM, Özmen B, Özmen E, Hekimsoy Z. Obez hastalarda psikopatoloji, aleksitimi ve benlik saygısı. Anadolu Psikiyatri Dergisi 2005; 6: 84-91.

6) Brownell KD, Wadden TA. Obesity. Psychological factors affecting medical conditions. In: BJ Sadock, VA Sadock (Eds). Comprehensive Textbook of Psychiatry. Seventh Edition, Baltimore: Lippincott Williams and Wilkins, 2000; 1787-97.

7) Wilfley DE, Friedman MA, Dounchis JZ, Stein RI, Welch RR, Ball SA. Comorbid psychopathology in binge eating disorder: Relation to eating disorder severity at baseline and following treatment. J Consul Clin Psych 2000; 68: 641.

8) Pınar R. Obezlerde depresyon, benlik saygısı ve beden imajı: Karşılaştırmalı bir çalışma. Çukurova Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu Dergisi 2002; 6: 30-41.

9) Doğan T, Sapmaz F, Totan T. Beden imgesi-baş etme stratejileri ölçeğinin Türkçe uyarlaması: Geçerlilik ve güvenilirlik çalışması. Anadolu Psikiyatri Dergisi 2011; 12: 121-9.

10) Dikmen AA. İş doyumu ve yaşam doyumu ilişkisi. Ankara Üniversitesi SBF Dergisi 1995; 50: 3-4.

11) Veenhoven R. Is happiness relative? Social Indicators Research 1991; 24: 1-34.

12) Deniz ME. The relationships among coping with stress, life satisfaction, decision making styles and desicion self esteem: An investigation with Turkish University Students. Soc Behav Personal 2006; 34: 1161-70.

13) Myers DG, Diener E. Who is happy?, Psychological Science 1995; 6: 10- 9.

14) Lucas RE, Diener E, Suh E. Discriminant validity of well-being measures. J Pers Soc Psychol 1996; 71: 616– 28.

15) Çivitçi A. Çok boyutlu öğrenci yaşam doyumu ölçeğinin Türkçe’ye uyarlanması: Geçerlik ve güvenirlik çalışmaları. Eğitim Araştırmaları Dergisi 2007; 7: 51-60.

16) Hovardaoğlu S. Vücut Algısı Ölçeğinin Güvenirlik ve Geçerlik Çalışması. İçinde: Özdemir YD (1990). Şizofrenik ve majör depresif hastaların beden imgelerinden doyum düzeyleri. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.

17) Tufan B, Turan N. Coopersmith Benlik Saygısı Ölçeği üzerinde geçerlik, güvenirlik çalışması. 23. Ulusal Psikiyatri Kongresi Bildirileri, 1987, İstanbul

18) Öner N. Türkiye’de Kullanılan Psikolojik Testlerden Örnekler. İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınları 2006.

19) WHO. Technical Report Series-854: Physical Status: The Use and Interpretation of Antropometry. 1 Edition Geneva, WHO, 1995.

20) Özkahraman Ş, Kişioğlu AN, Öztürk M. Bir sağlık ocağı bölgesindeki 15-49 yaş evli kadınlarda obezite prevalansı ve yapılan eğitimin obezite ile ilgili bilgi, tutum, davranış ve prevalansa etkisi. 8. Ulusal Halk Sağlığı Kongresi Kongre Kitabı 2. 2002:738-40.

21) Annis NM, Cash TF, Hrabosky JI. Body image and psychosocial differences among stable average weight, currently overwight, and formerly overweight women. Body Image 2004; 1: 155-67.

22) Schwartz MB, Brownell KD. Obesity and body image. Body Image 2004; 1: 43-56.

23) Ramirez EM, Rosen JC. A comparison of weight control and weight control plus body image therapy for obese men and women. J Consult Clin Psychol 2001; 69: 440-6.

24) Cash TF. Body image and weight changes in a multisite comprehensive very low calorie diet program. Behavior Therapy 1994; 25: 239-54.

25) Caldwell MB, Brownell KD, Wilfley DE. Relationship of weight, body dissatisfaction and self esteem in African American and white female dieters. Int J Eat Disorder 1997; 22: 127-30.

26) Sarwer DB, Wadden TA, Foster GD. Assesment of body image dissatisfaction of obese women: specificity, severity, and clinical significance. J Consult Clin Psychol 1998; 66: 651-4.

27) Cash TF. Body image and weight changes in a multisite comprehensive very low calorie diet program. Behavior Therapy 1994; 25: 239-54.

28) Foster GD, Matz PE. Weight loss and changes in body image. Body image: A handbook of theory, research, and clinical practice 2002; 405-13.

29) Hesketh K, Wake M, Waters E. Body mass index and parentreported selfesteem in elementary school children: evidence for a causal relationship. Int J Obesity 2004; 28: 1233-7.

30) Gortmaker SL, Must A, Perrin JM, Sobol AM, Dietz WH. Social and economic consequences of overweight in adolescence and young adulthood. N Engl J Med 1993; 329: 1008-12.

31) Dawson-Andoh NA, Gray JJ, Soto JA, Parker S. Body shape and size depictions of African American women in JET magazine, 1953-2006. Body Image 2011; 8: 86-9.

32) Özkan İ. Benlik saygısını etkileyen etkenler. Düşünen Adam Dergisi 1994; 7: 4-9.