Gereç ve Yöntem: Konu ile ilgili 973 ulusal ve uluslararası yayına ulaşılmıştır. Bu çalışmaların hepsi gözden geçirilerek şiddet tür ve oranlarını da kapsayan ve araştırmaya dahil edilme kriterlerine uygun olan 12 yayın çalışma kapsamında değerlendirilmiştir. Tüm yayınlar çalışma yöntemleri ve bulguları açısından sistematize edilerek incelenmiştir.

Bulgular: Bu sistematik inceleme sonunda acil serviste çalışan hemşirelere uygulanan şiddet oranlarının ülke ve bölgelere göre değişmekle birlikte genel olarak yüksek olduğu bulunmuştur. Hemşirelerin en yüksek oranda sözel şiddete (%91.6) maruz kaldıkları, şiddetin en fazla hasta yakınları (%84.9) tarafından uygulandığı belirlenmiştir. Şiddeti rapor etmeme nedenleri olarak, rapor etmenin yararsız olduğuna inanma (%77.4) ve raporların işleme alınmadığını düşünme (%60) yüksek oranlarda bildirilmiştir. Bekleme süresinin uzunluğu %19.5 oranında şiddet nedeni olarak gösterilmiştir. Şiddete uğrayan hemşirelerin en fazla kızgınlık (%59.4) yaşadığı, genellikle tepkisiz kaldığı ve şiddeti görmezden gelme oranının %9.2 olduğu saptanmıştır.

Sonuç: Şiddet, sağlık çalışanları içinde yer alan acil hemşireleri için de önemli bir sorundur. Konu ile ilgili çalışmaların sistematize edilmesi ile sorunun önemi ve boyutları konusunda bilimsel kanıtlara ulaşılmıştır. Bu bulgular gelecekte yapılacak çalışmaların kapsamını belirlemede ve klinik alanda sorunun çözümüne yönelik önlemlerin planlanmasında yararlı olabilir.

Sağlık alanında hizmet veren bireyler, diğer iş alanlarındaki çalışanlara göre 16 kez daha fazla şiddete maruz kalmaktadırlar ⁴.

Çalışma alanlarına bakıldığında en fazla şiddet olaylarının görüldüğü yerler arasında acil ve psikiyatri bölümleri gelmektedir ⁵. Acil servisler, acil müdahale gerektiren vakaların, ölüm riski yüksek olan hastaların

başvurduğu, acil servis çalışanları ile hasta ve hasta yakınları için gerilimin yüksek olduğu yerlerdir ⁶. Büyükbayram ve Okçay’dan ³ aktarıldığına göre; hasta yakınlarının kendi hastalarının daha acil olduğu düşüncesiyle bir an önce kendileri ile ilgilenilmesini istemesi, hasta ve hasta yakınlarının beklentilerinin yüksek olması, acil serviste işlerin düzenli yürümediği ya da hastalara öncelik sıralamasında adil davranılmadığı yönündeki düşünceleri acil servislerde sağlık çalışanlarının şiddete maruz kalma nedenleri arasında yer almaktadır.

Çalışma alanlarında hemşirelere yönelik şiddetin kaynağı hasta, hasta yakını, doktor, meslektaş ve diğer sağlık çalışanları olabilmektedir ⁷. Hastanelerdeki şiddet vakaları incelendiğinde, hemşirelerin en sık hastalar tarafından saldırıya maruz kaldığı rapor edilmektedir ⁸. Büyükbayram ve Okçay’dan ³ aktarıldığına göre; şiddet uygulayan kişinin alkol alması veya ilaç/madde etkisi altında olması, bazı hastalık tanıları (deliryum, demans, psikoz vb.) şiddete eğilimi artıran faktörler arasındadır.

Ülkemizde yapılan çalışmalara göre sağlık çalışanlarının şiddete maruz kalma oranı %49-91 arasında olup şiddetten ruhsal olarak etkilenme oranı %36-92 arasındadır ⁹. Şiddet fiziksel olarak tükenme, sinirlilik hali, yetersiz görünme ya da depresyon ve anksiyete gibi farklı sorunlara yol açmakta, bireylerin kendilerini baskı altında hissetmelerine neden olmaktadır ¹⁰. Şiddete maruz kalan sağlık çalışanları şiddet sonrası emosyonel, fizyolojik, psikiyatrik sorunlar yaşamakta; bireylerin iş performansı ve sosyal ilişkileri olumsuz yönde etkilenmektedir ⁴. Şiddete maruz kalan bireylerde moral bozukluğu, iş kaybı, memnuniyetsizlik, iş doyumunda azalma, anksiyete, huzursuzluk, öfke, stres bozukluğu, kabus, uyku sorunları, bitkinlik, sürekli baş ağrıları, kronik ağrı, spazm, kendine güvensizlik, hayal kırıklığı, korku, depresyon, alkol, sigara kullanımı, intihar, fiziksel yaralanma, özgüvende azalma, mesleğe saygıda azalma, kendini suçlama, çaresizlik duygusu, cinsel sorunlar, tükenmişlik duygusu, kişiler arası ilişkilerde bozulma ve işlerini bırakma düşünceleri ortaya çıkabilmektedir ³. Hemşireler şiddete tepki olarak işe gelmeme, işini değiştirme ve dolayısıyla hemşirelik mesleğinden ayrılma gibi davranışlarda da bulunabilmektedir ⁸.

Acil servislerde sağlık personeline yönelik devamlı ve çok sık tekrarlanan şiddet vakalarının boyutları giderek değişmekte ve tehlikeli sosyal davranışlara dönüşmektedir. Hemşirelerin doğrudan ya da dolaylı olarak şiddetle karşı karşıya kalmaları bu sorunun önemini gündeme getirmektedir ¹¹. Bu derleme acil servis hemşirelerinin karşılaştığı şiddet tür ve oranlarını kapsayan çalışmaların gözden geçirilmesi ve elde edilen verilerin sistematik biçimde incelenmesi amacı ile yapılmıştır.

Çalışmaya Alınma Kriterleri

1. Ocak 2010 - Şubat 2015 tarihleri arasında ulusal/ uluslararası hakemli dergilerde yayınlanmış olması,
2. Orijinal araştırma makalesi olması,
3. İncelenen şiddet türünün acil servislerde gerçekleştirilmiş ya da acil servislerde yaşanan şiddeti kapsıyor olması olarak belirlenmiştir.

Çalışmadan Dışlanma Kriterleri
Bu derlemeye, kalitatif türdeki çalışmalar, tez çalışmaları ve kongre bildirileri dahil edilmemiştir.

Veri Toplama Yöntemi Çalışmanın veri toplama yöntemi ve dahil edilme kriterleri Akış diyagramı şeklinde Şekil 1’de gösterilmiştir.

Büyütmek İçin Tıklayın

Şekil 1: Çalışmanın Akış Diyagramı

1. Çalışmaların yayınlanma yılları,
2. Araştırma türü,
3. Araştırmanın yapıldığı yer (şehir ve ülke),
4. Örneklem büyüklüğü,
5. Şiddet türü ve oranları,
6. Şiddetin kimin tarafından uygulandığı
7. Şiddetin rapor edilmeme nedenleri,
8. Şiddetin nedenleri,
9. Şiddetin hemşireler üzerinde yarattığı etki,
10. Hemşirelerin şiddet sonrası tutum ve davranışları.

Acil servis hemşirelerine yönelik şiddet ile ilgili çalışmaların özellikleri Tablo 1’de gösterilmiştir. Tabloda yer verilemeyen önemli bulgular ise başlıklar halinde sunulmuştur.

Büyütmek İçin Tıklayın

Tablo 1: Sistematik Derlemedeki Çalışmaların Özellikleri

Şiddetin Kimin Tarafından Uygulandığı

İncelenen çalışmaların sonucunda, sözel ve fiziksel şiddetin en fazla hasta ve hasta yakınları tarafından uygulandığı belirlenmiştir. Hastalar tarafından uygulanan sözel şiddet oranlarının %16.1-44.1, fiziksel şiddet oranlarının ise %14.7-48.1 arasında değiştiği görülmektedir ^12-16. Hasta yakınları tarafından sözel şiddet uygulanma oranlarının %31.7-84.7, fiziksel şiddet uygulanma oranlarının ise %23.0-84.9 arasında olduğu belirlenmiştir ^{12, 13, 15, 16}.

Şiddetin Rapor Edilmeme Nedenleri
Yapılan çalışmalarda şiddetin rapor edilmeme nedenle-ri arasında %23.1-77.4 oranları ile ilk sırada bireylerin rapor etmenin yararsız olduğuna inanmalarının olduğu saptanmıştır ^{13, 14}. Bir başka çalışmada %60.3 oranında raporların işleme alınmadığı düşüncesinin şiddetin rapor edilmeme nedeni olarak gösterildiği bulunmuştur ¹². Ayrıca bireylerin raporun olumsuz sonuçlarından korkması, işini kaybetme korkusu yaşaması,

şiddet olayının önemli olmadığını düşünmesi gibi nedenler, bireylerin şiddet vakalarını rapor etmeme nedenleri arasındadır ^12-14.

Şiddetin Nedenleri
Vezyridis ve ark. ¹⁷ yaptığı çalışmada; sözel ve fiziksel şiddet nedenleri arasında hastaların tavırlarının kötü olması (%19.7), bekleme süresinin uzun olması (%19.5), alkol ve madde kullanımı (%14.2), zihinsel hastalık varlığı (%7.2), güvenliğin olmayışı (%6.4), personelin tavrı (%6.4), acil servisin yanlış kullanımı (%5.8) ve şiddet uygulayan kişinin ceza korkusunun olmaması (%1.4) gibi sonuçlara ulaşılmıştır. Ayrıca hemşire görüşlerinin incelendiği bir çalışmada, hasta ve hasta yakınlarının eğitim seviyesinin düşük olması (%79.3), hasta yakınlarının çalışanlara karşı güvensiz olması (%33.3) ve çalışanların maddi yetersizliği (%23.0) şiddet nedenleri olarak gösterilmiştir ¹¹.

Şiddetin Hemşireler Üzerinde Yarattığı Etki
Şiddet sonrası hemşirelerin olumsuz duygular yaşadığı belirtilmektedir. Vezyridis ve ark. ¹⁷ yaptığı çalışmada; hemşirelerin şiddet sonrası kızgınlık (%59.7), hayal kırıklığı (%34.7), stres (%27.6), korku (%15.3), aşağılanma %13.8 ve öfke (%8.7) duyguları yaşadıkları saptanmıştır.

Hemşirelerin Şiddet Sonrası Tutum ve Davranışları
Esmaeilpour ve ark. ¹³ şiddet sonrası hemşire tutum ve davranışlarının incelendiği çalışmada; hemşirelerin tepkisiz kalma %24.5, şiddet uygulayan kişiye durmasını söyleme %24.5, şiddeti görmezden gelme %9.2, şiddet sonrası olayı arkadaşına/ailesine anlatma %20, kıdemli sağlık personeline söyleme %19.6, kendini fiziksel olarak savunma %2.9, dava açma oranı %14.3 oranlarında saptanmıştır. AbuAlRub ve Khawaldeh’in ¹⁴ çalışmasında ise tepkisiz kalma oranı %5.8, şiddet sonrası olayı arkadaşına/ailesine anlatma %36.5, kıdemli sağlık personeline söyleme %32.7, kendini fiziksel olarak savunma %15.9 ve dava açma oranı %5.8 olarak bulunmuştur.

Yayınlar, sağlık çalışanlarına yönelik şiddetin uluslararası boyutlarda ve önemli bir sorun olduğunu göstermektedir ^{11, 15-21, 23, 27-31}. Ayrıca incelediğimiz çalışmalarda, büyük şehirlerde şiddet oranlarının daha yüksek olduğu görülmektedir ^{12, 13}.

Türkiye, Ürdün, İran ve Pakistan’da yapılan çalışmalarda hem sözel hem de fiziksel şiddet türlerinin çoğunlukla hasta yakınları tarafından gerçekleştirildiği görülmektedir ^{12, 13, 15, 16}. Yapılan diğer çalışmalarda ise hastaların, hasta yakınlarından daha fazla şiddet uyguladığı belirtilmektedir ^27-31. Ülkemizde yapılan çalışmada da hemşirelerin % 89.9 oranında hasta yakınları tarafından sözel şiddete maruz kaldıkları bulunmuştur ²⁴. Bu durum kültürel farklılıklardan kaynaklanabilir. Türkiye gibi doğu kültürüne sahip ülkelerde hasta yakınlarının sürekli hastanede bulunmaları ve bakım işlemlerine katılmaları, bu sonucun nedeni olabilir.

İncelenen çalışmalarda, sağlık çalışanlarının çok azının şiddeti bildirdiği/raporladığı sonucuna ulaşılmıştır. Isparta ve Burdur illerinde yapılan bir çalışmada sağlık çalışanlarının %66’sı yaşadığı şiddeti bildirmemiştir ³². Şiddet sonrası bildirim yapılmamasının nedenlerine yönelik olarak ülkemizde yapılan bir çalışmada, acil serviste hizmet veren hemşirelerin %42.1’inin şiddet sonrasında uygulanacak prosedürü bilmediği saptanmıştır ³³. Çamcı ve Kutlu’nun ²⁴ yaptıkları çalışmada hemşirelerin, gereksiz bulma (%73.8) negatif sonuçlarından korkma (%51.3) ve mesleğinin bir parçası olarak görme (%12.5) nedenleri ile şiddeti rapor etmedikleri bulunmuştur. Ayrıca şiddetin bildirilmemesinin bir başka nedeni, özellikle ülkemizde sağlık çalışanlarının haklarını savunacak yeterli ve etkili yasal düzenlemelerin bulunmamasıdır ⁶. Şiddet sonrası hemşirelerin tutum ve davranışları değerlendirildiğinde, hemşirelerin sıklıkla şiddeti görmezden geldikleri ve hastalarına bakmaya devam ettikleri görülmektedir ^{11, 13, 14}. Hemşirelerin hasta bakımını aksatmamalarının nedenini uluslararası mesleki etik ilke ve sorumluluklarına bağlayabiliriz ¹¹.

Şiddet nedenlerinin uluslararası çalışmalarda benzerlik gösterdiği saptanmıştır. En yüksek oranlarda bildirilen şiddet nedenleri; hastaların tavırlarının kötü olması, bekleme süresinin uzun olması ve alkol ve madde kullanımıdır ¹⁷. Hahn ve ark. ²⁷ şiddetin en yaygın nedeninin organizasyon ile ilgili sorunların (bekleme süresinin uzun olması, hasta ve hasta yakınlarının karşılanamayacak isteklerde bulunması ve servis kuralları v.b.) olduğunu vurgulamaktadır. Ülkemizde de acil servislerde bekleme süresinin uzun olmasının şiddet oranlarını önemli ölçüde etkilediği görülmektedir ^{24, 34}.

Veyzridis ve ark. ¹⁷ yaptığı çalışmada; hemşirelerin şiddet sonrası sıklıkla kızgınlık, hayal kırıklığı, stres, korku, aşağılanma ve öfke duyguları yaşadıkları saptanmıştır. Türkiye’de Şahin ve ark. ¹¹ yaptığı bir çalışmada da hemşirelerin %57.4’ünün moral bozukluğu, %45.9’unun stres yaşadığı, %47.1’inin verimliliğinin azaldığı, %10.3’ünün ise işten ayrılmayı düşündüğü belirlenmiştir. Şiddete maruz kalan hemşirelerin fiziksel, ruhsal ve sosyal açıdan olumsuz etkilendiği, iş veriminin azaldığı ve iş kaybına neden olduğu görülmektedir.

Sınırlılıklar
Bu sistematik derleme 12 çalışma ile sınırlıdır. Araştırmaların hepsi kişilerin geçmiş deneyimlerine dayalı anket çalışması olup, saldırı bildirimi raporuna dayanmamaktadır. Bu nedenle bireylerin geçmiş deneyimleri konusunda önyargılı davranabilecekleri göz önünde bulundurulmalıdır.

Bu çalışmalar ve literatürde yer alan bilgiler bütüncül olarak değerlendirildiğinde, şiddeti önlemeye yönelik alınacak önlemlerin, özellikle hasta ve hasta yakınlarını, organizasyona yönelik düzenlemeleri kapsayacak şekilde olması gerektiğini düşündürtmektedir. Şiddet olaylarının oluşmasının engellenmesi ya da azaltılması için şiddetin raporlanması ve nedenlerine ilişkin önleyici tedbirlerin alınması gerekmektedir.

1) Gates DM, Gillespie GL, Succop P. Violence aga-inst nurses and its impact on stress and producti-vity. Nursing Economics 2011; 29: 59-66.

2) Warren B. Work place violence in hospitals: safe havens no more. J Health Prot Manage 2011; 27: 9-17.

3) Büyükbayram A, Okçay H. The sociocultural fac-tors that affect violence in health care personnel. J Psy Nurs 2013; 4: 46-53.

4) Al B, Zengin S, Deryal Y, Gökçen C, Yılmaz DA, Yıldırım C. Increased violence towards health care staff. JAEM 2012; 11: 115-24.

5) Magnavita N, Heponiemi T. Violence towards health care workers in a public health care facility in Italy: a repeated cross-sectional study. BMC Health Serv Res 2012; 12: 1-9.

6) Annagür B. Sağlık çalışanlarına yönelik şiddet, risk faktörleri, etkileri, değerlendirilmesi ve ön-lenmesi. Psikiyatride Güncel Yaklaşımlar 2010; 2: 161-73.

7) Richardson DS. Every day aggression takes many forms. Psychol Sci 2014; 23: 220-4.

8) Taylor JL, Rew L. A systematic review of the literature: work place violence in the emergency department. J Clin Nurs 2010; 20: 1072-85.

9) Türk Tabipler Birliği. “Şiddetle başa çıkmak”. http://www.ttb.org.tr/kutuphane/siddetbr_13.pdf./ 25.02.2015.

10) Edward KL, Ousey K, Warelow P, Lui S.Nursing and aggression in the workplace: A systematic re-view. Br J Nurs 2014; 23: 653-9.

11) Şahin B, Gaygısız Ş, Balcı FM, Öztürk D, Sönmez MB, Kavalcı C. Yardımcı acil sağlık personeline yönelik şiddet. Turk J Emerg Med. 2011; 11: 110-4.

12) Pinar R, Ucmak F. Verbal and physical violence in emergency departments: a survey of nurses in Is-tanbul, Turkey. J Clin Nurs 2011; 20: 510-7.

13) Esmaeilpour M, Salsali M, Ahmadi F. Workplace violence against Iranian nurses. working in emer-gency departments. Int Nurs Rev 2011; 58: 130-7.

14) AbuAlRub RF, AlKhawaldeh AT. Work place physical violence among hospital nurses and phy-sicians in underserved areas in Jordan. J Clin Nurs 2013; 23: 1937-47.

15) ALBashtawy M. Work place violence against nurses in emergency departments in Jordan. Int Nurs Rev 2013; 60: 550-5.

16) Zafar W, Siddiqui E, Ejaz K, et al. Health care personnel and work place violence in the emer-gency departments of a volatile metropolis: results from Karachi, Pakıstan. J Emerg Med 2013; 45: 761-2.

17) Vezyridis P, Samoutis A, Mavrikiou PM. Work place violence against clinicians in Cypriot emer-gency departments: a national questionnaire sur-vey. J Clin Nurs 2015; 24: 1210-22.

18) Eslamian J, Akbarpoor AA, Hoseini SA. Quality of work life and its association with workplace vio-lence of the nurses in emergency departments. Iran J Nurs Midwifery Res 2015; 20: 56-62.

19) Hahn S, Muller M, Needham I, Dassen T, Kok G, Halfens RJG. Factors associated with patient and visitor violence experienced by nurses in general hospitals in Switzerland: a cross-sectional survey. J Clin Nurs 2010; 19: 3535-46.

20) Zampieron A, Galeazzo M, Turra S, Buja A. Per-ceived aggression towards nurses: study in two Ita-lian health institutions. J Clin Nurs 2010; 19: 2329-41.

21) Ogundipe KO, Etonyeaku AC, Adigun I, et al. Violence in the emergency department: a multi-centre survey of nurses’ perceptions in Nigeria. Emerg Med J 2013; 30: 758-62.

22) Teymourzadeh E, Rashidian A, Arab M, Akbari-Sari A, Hakimzadeh SM. Nurses exposure to work place violence in a large teaching hospital in Iran. Int J Health Policy Manag 2014; 3: 301-5.

23) Chen WC, Hwu HG, Kung SM, Chiu HJ, Wang JD. Prevalence and determinants of work place vi-olence of healthcare workers in a psychiatric hos-pital in Taiwan. J Occup Health 2008; 50: 288-93.

24) Çamcı O, Kutlu Y. Kocaeli’nde sağlık çalışanları-na yönelik işyeri şiddetinin belirlenmesi. Psikiyatri Hemşireliği Dergisi 2011; 2: 9-16.

25) Günaydın N, Kutlu Y. Sağlık kurumlarında çalışan hemşireler arasında iş yeri şiddeti deneyimi. Psiki-yatri Hemşireliği Dergisi 2012; 3: 1-5.

26) Kahriman İ. Hemşirelerin sözel ve fiziksel şiddete maruz kalma durumlarının belirlenmesi. Psikiyatri Hemşireliği Dergisi 2014; 5: 77-83.

27) Hahn S, Zeller A, Needham I, Kok G, Dassen T, Halfens RJG. Patient and visitor violence in gene-ral hospitals: a systematic review of the literature. Aggr Viol Behav 2008; 13: 431-41.

28) Jakson M, Ashley D. Physical and psychological violence in Jamaica’s health sector. Rev Panam Sa-lud Publica 2005; 18: 114-21.

29) Farrell GA, Bobrowski C, Bobrowski P. Scoping work place aggression in nursing: findings from an Australian study. JAN 2006; 55: 778-87.

30) Beech B, Leather P. Work place violence in the health care sector: a review of staff training and in-tegration of training evaluation models. Aggr Viol Behav 2006; 11: 27-43.

31) Cantera LM, Cervantes G, Blanch JM. Violence in the workplace: the case of health careprofessionals. Papeles del Psicólogo 2008; 29: 49-58.

32) Aydın M. "Isparta-Burdur sağlık çalışanlarına yönelik şiddet ve şiddet algısı". http://www.ttb.org-.tr/siddet/images/stories/file/rapor/isparta.doc/18.03.2016

33) Can K, Beydağ KD. Acil servis hemşirelerine hasta ve yakınları tarafından uygulanan şiddetin incelenmesi. Gümüşhane Üniversitesi Sağlık Bi-limleri Dergisi 2013; 2: 419-30.

34) Bahar A, Şahin S, Akkaya Z, Alkayiş M. Acil serviste çalışan hemşirelerin şiddete maruz kalma durumu ve iş doyumuna etkili olan faktörlerin in-celenmesi. Psikiyatri Hemşireliği Dergisi 2015; 6: 57-64.